भामरागडातील त्रिवेणी संगमाचा अभ्यास : निसर्ग अभ्यासक फाउंडेशनचा अनोखा उपक्रम

नदी संशोधन आणि संवर्धन महोत्सवात विद्यार्थ्यांचा उत्स्फूर्त सहभाग

भामरागड: येथे निसर्ग अभ्यासक फाउंडेशन आणि राजे विश्वेश्वरराव कला वाणिज्य महाविद्यालय यांच्या संयुक्त विद्यमानाने 'नदी अभ्यास आणि संशोधन व संवर्धन महोत्सव' आयोजित करण्यात आला. या कार्यक्रमाद्वारे पर्लकोटा, पामुलगौतम आणि इंद्रावती या तीन नदींच्या संगमस्थळी विद्यार्थ्यांना नदीचे पर्यावरणीय महत्त्व, जलसंपत्तीचा योग्य उपयोग आणि नदी संवर्धनाची गरज यांविषयी प्रत्यक्ष ज्ञान देण्यात आले. प्रा. डॉ. प्रमोद सं. घोनमोडे यांच्या हस्ते झालेल्या या कार्यक्रमाचे अध्यक्षस्थान डॉ. संतोष डाखरे यांनी भूषवले.

निसर्ग अभ्यासक फाउंडेशनचे अध्यक्ष व संस्थापक डॉ. कैलास व्हि. निखाडे यांच्या दूरदर्शी संकल्पनेतून या महोत्सवाला आकार मिळाला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली विद्यार्थ्यांना नदीच्या भौगोलिक, पर्यावरणीय आणि सामाजिक महत्त्वाची सखोल माहिती देण्यात आली. डॉ. निखाडे यांनी आपल्या प्रास्ताविकात नदीची व्याख्या करताना सांगितले की, "नदी म्हणजे जमिनीवरून एका दिशेने वाहणारा पाण्याचा मोठा नैसर्गिक प्रवाह. गोड्या पाण्याचा हा प्रवाह गुरुत्वाकर्षणामुळे उतारावरून वाहत जातो आणि समुद्र किंवा इतर जलाशयाकडे पोहोचतो." त्यांनी भामरागडच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यावर भर देत सांगितले की, येथील पर्लकोटा, पामुलगौतम आणि इंद्रावती या तीन नदींच्या संगमामुळे या प्रदेशाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या नदीच्या पाण्याचा योग्य नियोजनासह उपयोग केल्यास रोजगाराच्या अनेक संधी निर्माण होऊ शकतात. तसेच नदी प्रदूषणापासून वाचवणे हे आजच्या काळाची महत्त्वाची गरज असल्याचे त्यांनी प्रतिपादन केले.

कार्यक्रमाचे उद्घाटन करताना प्रा. डॉ. प्रमोद सं. घोनमोडे यांनी नदीचे पाणी हातात घेत अत्यंत प्रतीकात्मक पद्धतीने महोत्सवाची सुरुवात केली. त्यांच्या मार्गदर्शक भाषणात नदीच्या बहुआयामी उपयोगांचे सविस्तर वर्णन करण्यात आले. नद्या पिण्याच्या पाण्याचा स्रोत असून वाहतूक, संरक्षण, विजनिर्मिती आणि औद्योगिक यंत्रे चालविण्यासाठी महत्त्वाच्या ठरतात. डॉ. घोनमोडे यांनी ऐतिहासिक संदर्भ देत सांगितले की, इ.स.पू. ३३०० पासून सिंधू संस्कृतीमध्ये नदीतल्या नौकानयनाचे पुरावे आढळतात. अॅमेझॉन, गंगा, नाईल, मिसिसिपी आणि सिंधू यासारख्या जगातील महत्त्वाच्या नद्यांमध्ये आजही स्वस्त वाहतूक होत असल्याचे उदाहरण त्यांनी सादर केले. स्कँडिनेव्हिया, कॅनडा आणि ब्रह्मदेश यांसारख्या देशांत दाट अरण्यप्रदेशातून तोडलेली झाडे नदीमार्गे वाहून नेली जातात, असेही त्यांनी नमूद केले.

कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानावरून डॉ. संतोष डाखरे यांनी नदीचे सामाजिक-आर्थिक महत्त्व अधोरेखित केले. अनादिकाळापासून अन्न मिळविण्यासाठी नद्यांचा उपयोग होत आला असून नदीतील जीवसृष्टीचे चक्र असल्यामुळे विविध प्रकारचे मासे मिळतात. केवळ मासेमारीच नव्हे तर शेती आणि अन्न उत्पादनासाठी नदीचे पाणी अत्यावश्यक आहे. गोड्या पाण्याच्या उपलब्धतेमुळेच जगातील बहुतेक शहरे नदीकाठी वसलेली आहेत. नदीमुळे शहराचा आराखडा आपोआप ठरत जातो, असे डॉ. डाखरे यांनी निदर्शनास आणले. त्यांनी शहरीकरणामुळे होणाऱ्या नदी प्रदूषणाकडे लक्ष वेधले आणि सांगितले की, भारतात नदीकाठी घाट बांधून मनोरंजन आणि पर्यटनाला चालना देण्यात येते. नदीतील वाळूचा बांधकामात उपयोग होतो आणि सुशोभित केलेले नदीकाठ पर्यटकांना आकर्षित करून स्थानिक समाजाला जलपर्यटनाची संधी देतात.

या संपूर्ण कार्यक्रमात विद्यार्थी आणि विद्यार्थिनींनी अभूतपूर्व उत्साहाने सहभाग घेतला. महाविद्यालयाच्या विद्यार्थ्यांनी कार्यक्रमाच्या नियोजनापासून ते अंमलबजावणीपर्यंत सर्व टप्प्यांत परिश्रम घेतले. बंडु बोन्डे यांनी विशेष प्रयत्न करून कार्यक्रमाच्या तांत्रिक बाजूंवर लक्ष केंद्रित केले. कार्यक्रमाचे सुरळीत संचालन किरण कुरसामी यांनी केले तर कु. वच्छेला मडावी यांनी सर्वांचे आभार व्यक्त करताना या उपक्रमाला मिळालेल्या प्रतिसादाबद्दल समाधान व्यक्त केले.

"नदी संवर्धन हा केवळ पर्यावरणाचा प्रश्न नसून आपल्या भावी पिढीच्या अस्तित्वाचा प्रश्न आहे. भामरागडच्या त्रिवेणी संगमाचे संरक्षण हे आपले कर्तव्य आहे," असे विद्यार्थी प्रतिनिधींनी व्यक्त केले.

या संशोधन महोत्सवाने विद्यार्थ्यांना नदी संवर्धनाची जबाबदारी जाणवली आहे. येणाऱ्या काळात अशा शैक्षणिक उपक्रमांना सहभागी व्हा आणि निसर्ग संरक्षणात आपले योगदान द्या. पर्यावरणाची काळजी घेणे म्हणजे भविष्याची काळजी घेणे!